नेपालको ग्रामीण भेगमा बाल विवाह आज पनि ठूलो सामाजिक समस्या हो। कानुनी रूपमा विवाहको न्यूनतम उमेर २० वर्ष तोकिए पनि अशिक्षा, गरिबी, र सामाजिक चेतनाको कमीले गर्दा धेरै किशोर–किशोरीहरू सानै उमेरमा विवाह बन्धनमा बाँधिन्छन्। बाल विवाहका दुई रूप देखिन्छन्— पहिलो, अभिभावकको दबाबमा उमेर नपुग्दै विवाह गर्नु, र दोस्रो, किशोर–किशोरी आफैँले प्रेम विवाह गर्नु।
बाल विवाहको यथार्थता
मधेश प्रदेशलगायतका ग्रामीण क्षेत्रमा बाल विवाह अझै व्यापक छ। समाजमा व्याप्त धार्मिक मान्यता, दाइजो प्रथाको दबाब, र आर्थिक समस्याका कारण धेरै अभिभावक छोरीलाई कम उमेरमै विवाह गरिदिन्छन्। उनीहरू सोच्दछन्, ‘जति चाँडो विवाह गरायो, त्यति राम्रो।' धेरै अभिभावकलाई छोरीको पढाइभन्दा दाइजोको चिन्ता बढी हुन्छ। यदि दाइजो पर्याप्त भएन भने छोरीले हिंसा, यातना, र पारिवारिक शोषण सहनु पर्ने अवस्था आउन सक्छ।
पर्सा जिल्लाको जीराभवानि गाउँपालिकाकी १८ वर्षीया धरमसिला चमारको कथा यस्तै छ। १६ वर्षकै उमेरमा उनलाई विवाह गराइयो। उनलाई पढ्न मन थियो, तर विवाहपछि जिम्मेवारीले उनलाई थिच्यो। अहिले उनी एक सन्तानकी आमा भइसकेकी छन्। विवाह नगरेको भए जीवनको बाटो अर्कै हुने थियो भन्ने उनलाई लाग्छ।
प्रेम विवाहको बढ्दो प्रवृत्ति
बाल विवाहको एउटा अर्को रूप प्रेम विवाह पनि हो। सामाजिक सञ्जाल, मोबाइल फोन, र आधुनिक प्रविधिको बढ्दो प्रयोगले १३–१८ वर्षका किशोर–किशोरीहरू प्रेम सम्बन्धमा पर्ने गरेका छन्। अभिभावकको अनुमति बिना भागेर विवाह गर्ने घटनाहरू बढिरहेका छन्। धेरैजसो अवस्थामा यस्ता विवाहहरू असफल हुने गर्छन्। मानसिक रूपमा परिपक्व नभएका कारण उनीहरूले भविष्यको योजना बनाउन सक्दैनन्।
शिक्षिका ज्ञानु चौधरीका अनुसार, "अभिभावकले आफ्ना बालबालिकालाई ठीकसँग निगरानी नगर्नु, विद्यालयमा नैतिक शिक्षाको अभाव हुनु, र मोबाइलको दुरुपयोग हुनु प्रेम विवाहको मुख्य कारण हो।"
बाल विवाहका असरहरू
बाल विवाहले किशोरीहरूको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छ। चिकित्सक डा. राजेन्द्र चौधरीका अनुसार, "सानो उमेरमा आमा बन्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ। पाठेघरसम्बन्धी क्यान्सर, पोषण अभाव, र सुत्केरी जटिलता बढ्ने सम्भावना उच्च हुन्छ।"
बाल विवाहका कारण समाजमा देखिने प्रमुख समस्या यस्ता छन्—
1. स्वास्थ्य समस्या – किशोरी आमाबाट जन्मिएका बच्चा कुपोषित हुने सम्भावना उच्च हुन्छ।
2. शिक्षामा अवरोध – विवाहपछि धेरै किशोरीहरू विद्यालय जान बन्द गर्छन्।
3. घरेलु हिंसा – परिपक्व नभएका कारण पारिवारिक सम्बन्ध बिग्रने सम्भावना बढी हुन्छ।
4. बालश्रम र बेचबिखन – विशेष गरी प्रेम विवाहका कारण धेरै बालिकाहरू बेचबिखनमा पर्ने गरेका छन्।
कानुनी व्यवस्था र कार्यान्वयनको कमी
नेपालको मुलुकी अपराध संहिता ऐन २०७४ अनुसार बाल विवाह गराउने वा गर्ने व्यक्ति तीन वर्षसम्म कैद वा जरिवानाको भागीदार हुन्छन्। तर, व्यवहारमा भने कानुनी कठोरता देखिँदैन। विभिन्न संघसंस्थाले बाल विवाह न्यूनीकरणका लागि अभियान सञ्चालन गरिरहेका छन्, तर सामाजिक संरचना परिवर्तन नभएसम्म सुधार आउन गाह्रो छ।
समाधानका उपायहरू
बाल विवाह रोक्नका लागि समाजमा व्यापक सुधार आवश्यक छ। केही प्रभावकारी उपायहरू यस्ता हुन सक्छन्—
नैतिक शिक्षाको प्रवर्द्धन – विद्यालयस्तरमै नैतिक शिक्षाको समावेश गर्नुपर्छ।
अभिभावकहरूको चेतना वृद्धि – उनीहरूलाई छोरीको शिक्षाको महत्त्व बुझाउनुपर्छ।
प्रविधिको सदुपयोग – मोबाइल फोन र सामाजिक सञ्जालको सही प्रयोगबारे सचेतना आवश्यक छ।
कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन – बाल विवाहमा संलग्नलाई कडा कारबाही गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
बाल विवाह कुनै व्यक्तिगत निर्णय मात्र नभएर सामाजिक समस्या हो, जसले किशोरीहरूको भविष्यमा प्रत्यक्ष असर पार्छ। प्रेम विवाहको नाममा भइरहेका अपरिपक्व निर्णयहरू समाजका लागि थप चुनौती बन्दैछन्। कानुनी कठोरता, सामाजिक चेतना, र शिक्षा प्रणालीमा सुधार ल्याउन सके बाल विवाह न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। अभिभावक, शिक्षक, समाजसेवी, र सरकारी निकाय सबै मिलेर यस समस्याको समाधान खोज्नुपर्छ। तब मात्र स्वस्थ, शिक्षित, र सशक्त समाजको निर्माण सम्भव हुनेछ।
